(Bilimsel Verilerle Güncel Bir Değerlendirme)
Giriş
İstilacı türler, ekosistemleri yavaşça ele geçiren 'biyolojik teröristler' gibidir. Küresel ekonomiye yılda 1.4 trilyon dolara mal olan bu tehdit (IPBES, 2023), biyoçeşitlilik kaybının en büyük nedenlerinden biridir. Türkiye'de ise Marmara Denizi’ndeki müsilaj ve denizanası patlamaları, aslan balığının Akdeniz'deki yayılımı ekosistem dengesizliğinin ve bu tehlikenin ne kadar yakınımızda olduğunu göstergesidir. Günümüzde, yaklaşık 37.000 yabancı tür farklı ekosistemlere yerleşmiş durumda ve her yıl 200 yeni tür kayıt altına alınmaktadır. (Küresel İstilacı Tür Veritabanı (GISD)). Bunların 3.500'den fazlası ekolojik ve ekonomik zarara yol açmaktadır (IPBES).
Biyolojik istilalar, küresel düzeyde kayıt altına alınmış nesli tükenen türlerin yüzde 60'ına doğrudan ya da dolaylı etkenlerle birlikte katkıda bulunmuştur ve küresel düzeydeki belgelenmiş hayvan ve bitki yok oluşlarının %16'sında tek etkendir. Dünyada her 4 hayvan yok oluşundan 1'inin nedeni istilacı türlerdir (Science, 2022).
İstilacı Türlerin Tanımı ve Özellikleri
Doğal yaşam alanı dışına insan faaliyetleriyle taşınan, yerel türleri rekabet, avlanma ve hastalıkla tehdit eden organizmalardır.
İstilacı türler, yüksek üreme kapasiteleri, değişen çevre koşullarına uyum sağlayabilme yetenekleri ve yerel türlerle rekabet edebilme güçleriyle tanınırlar. Bir yılda birden fazla üreme döngüsüne sahip olabilir, besin ve habitat rekabetinde yerel türleri dezavantajlı duruma düşürebilirler. Ayrıca, patojen taşıyıcılığı yaparak hastalıkların yayılmasına aracılık edebilir ve habitat yapısını değiştirerek ekosistem işleyişini bozabilirler.
Yayılım Yolları
- Deniz taşımacılığı (Balast suları): Gemilerin balast sularıyla günde 7.000'den fazla tür farklı bölgelere taşınmaktadır.
- Süveyş Kanalı (Lessepsian göç): Doğal bariyerin ortadan kalkması ile Kızıldeniz'den Akdeniz'e geçiş yapan türler, ısınan sular nedeniyle Ege, Marmara ve Karadeniz’e kadar yayılmıştır. Lessepsian göçlerin sayısı son yıllar ciddi anlamda artmış durumdadır. 450+ tür yerel balıkçılığı tehdit ediyor. Marmara denizinde Son 50 yılda 30 yerel balık türü yok oldu (TÜBİTAK, 2022).
- Uluslararası ticaret: Bitki, hayvan ve mikroorganizmaların bilinçli veya bilinçsiz nakli.
- Doğal Yayılım: Bu yayılma genellikle daha yavaş olur ve insan etkisi olmadan ekosistem üzerinde daha sınırlı bir etki yapar. Örneğin; rüzgâr, su akıntıları veya hayvanların taşımasıyla bir bölgeden diğerine sınırlı ölçüde taşınabilirler.
Paradokslar
- Nil levreği (Victoria Gölü) yıllık 400 milyon $ balıkçılık geliri sağlıyor. Aynı balık, göldeki 200+ endemik türün yok olmasına neden oldu.
- Kudzu bitkisi, ABD'de 1930'larda erozyonu önlemek için kullanıldı. "Dünyayı yiyen bitki" adıyla ormanları, yolları ve binaları istila etti.
- Avustralya uğur böceği, Türkiye'de turunçgil zararlılarını kontrol ediyor. Ancak bazı böcekler, yerel böcek türlerini yok ederek yeni sorunlar yaratıyor.
- Aslan balığı, Karayipler'de dalış turizmi ve "istilacı tür avı turları" ile ekonomiye katkı sağlıyor. Aynı balık, mercan resiflerindeki yerel balık popülasyonlarını %80 azalttı.
- Zebra midyesi, su filtreleme yeteneğiyle kirleticilerin izlenmesinde kullanılıyor. Aynı midye, su borularını tıkayarak milyonlarca dolar zarara yol açıyor.
- Dev kamış (Arundo donax): Akdeniz'de nehir kenarlarında toprak kaymasını önlemede kullanılıyor, ancak su kaynaklarını tüketiyor ve yangın riskini artırıyor.
- Kahverengi kokarca (Halyomorpha) meyve bahçelerinde %40 verim kaybına neden olmaktadır.
İstilacı türler bazen kısa vadeli çözümler sunsa da, uzun vadede kontrolsüz yayılımları geri dönüşü olmayan hasarlara yol açabilir!
Güncel Bilimsel Çalışmalar ve Yönetim Stratejileri
Biyolojik istilaların önlenmesi ve kontrolüne yönelik politikalar ve uygulamalar genellikle yetersiz kalmıştır. 2020 yılına kadar Aichi Hedefi 9 ve SKA Hedef 15.8 gibi uluslararası taahhütlerde sınırlı ilerleme kaydedilmiştir. Çoğu ülkenin biyolojik çeşitlilik stratejilerinde istilacı türlerle mücadele hedefleri bulunsa da, etkili politikalar ya eksiktir ya da uygulanamamaktadır.
- Ülkelerin %83'ünde tarıma özgü istilacı tür düzenlemeleri yoktur.
- Politikalar parçalı ve sektörler arasında koordinasyonsuzdur.
- Ülkelerin %45'i istilacı tür yönetimine yatırım yapmamaktadır.
Engeller:
- Algı farklılıkları, çıkar çatışmaları ve farkındalık eksikliği,
- Veri ve bilgi boşlukları,
- Ekonomik politikaların bazen istilaları tetiklemesi,
- Demografik faktörlerin istilacı türlerin yayılımını kolaylaştırması,
- Sınır biyogüvenliği eksikliğinin küresel önlemleri zayıflatması.
Son araştırmalar, istilacı türlerin kontrolünde şu yöntemleri öne çıkarmaktadır,
Erken Uyarı Sistemleri, Uzaktan algılama ve yapay zeka ile istilalar önceden tespit edilebiliyor (Turbelin et al. 2022)
Biyolojik Kontrol, Doğal düşmanların kontrollü salımı (örneğin, Neochetina böceğinin su sümbüllerini kontrolü)
Yasal Düzenlemeler, CBD (Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi) ve AB İstilacı Türler Yönetmeliği gibi uluslararası anlaşmalar.
Sonuç
İstilacı türler, küresel bir biyolojik kriz olarak ekosistemleri ve insan refahını tehdit etmektedir. Bilimsel izleme ve erken uyarı sistemleri geliştirilmeli, halkın bilinçlendirilmesi ve katılımı sağlanmalı, uluslararası iş birliği ile sürdürülebilir yönetim politikaları uygulanmalıdır.
Tuzla Viaport Marina olarak, yüksek verimli akıntılar ve Akdeniz ortamını da içinde barındıran Marmara Denizi için yerel türlere ve ekosistemi korumaya yönelik çeşitli kuruluşlarla projeler kapsamında koruma programları geliştiriyoruz. Topluma, özellikle öğrencilere yönelik yapılan farkındalık çalışmalarıyla hem bireysel sorumluluklarımız hem de tüketim alışkanlıklarımız için çeşitli seminerler ve eğitimler düzenliyoruz. Marmara'nın eşsiz ekosistemini gelecek nesillere aktarma sorumluluğumuzun bilinciyle çalışmaya ve bu konuda öncü rolümüzü sürdürmeye kararlıyız. Tüm paydaşları, yerel yönetimleri, sivil toplumu, akademiyi ve bireyleri bu kritik ekosistem mücadelesinde yanımızda olmaya davet ediyoruz.
Ek okuma önerisi: "The New Wild" (Fred Pearce) – İstilacı türlerin doğal adaptasyon süreçlerini anlatan çarpıcı bir kitap.
Kaynak
- Turbelin, A. J., et al. (2022). "Global rise in emerging alien species results from increased accessibility of new source pools." PNAS.
- CBD (2021). "Invasive Alien Species: A Threat to Biodiversity."
- EU Regulation No 1143/2014 on invasive alien species.
- TÜBİTAK MAM, "Marmara Denizi İstilacı Türler Raporu" (2023).
- IUCN, "Invasive Alien Species in the Mediterranean" (2022).
- IPBES istilacı yabancı türler İSTİLACI YABANCI TÜRLER VE KONTROLLERİ hakkında tematik değerlendirme raporu
- Marmara Denizi Eylem Planı Bilim ve Teknik Kurulu İhtiyaçlar ve Çözüm Önerileri Raporu Ara 2021
- IUCN Yerel Fayda-Risk Değerlendirme Rehberi (2022)
- IPBES (2023) - IUCN İstilacı Türler Değerlendirmesi